Araştırmalarda yöntem nasıl yazılır?

Bu bölümde sizlere nicel bir araştırmada, yöntemin nasıl yazılacağını anlatacağım.

Nicel olarak belirtiyorum. Çünkü nicel araştırma nitel araştırmadan yöntem ve bulgular açısından farklılıklar göstermektedir. B Kafanızı karıştırmak istemiyorum. Nitel araştırmaları ayrıca ele almayı planlıyorum.

İlk önce şunu açıklayarak başlamakta fayda var. Bir nicel araştırmanın yöntem kısmında neleri görmek istiyoruz? Bu başlıklar tüm araştırma makalelerinde olmalı mı? Bu iki soruyu yanıtlamakla başlıyayım. Öncelikle yöntemin içeriğinde şu başlıkları görmek istiyoruz.

• Araştırmanın türü

• Araştırmanın yeri ve zamanı

• Evren ve örneklem seçimi

• Veri toplama

• Etik

• Verilerin istatistiksel değerlendirilmesi

• Sınırlılık

• Genellenebilirlik

Bunların dışındaki araştırmanın türüne göre bazı başlıkların eklenmesi gerekebilir. Örneğin yaptığınız yarı deneysel bir araştırmaya bağımlı, bağımsız, kontrol değişkeninin (her zaman olmayabilir) yanı sıra eğitim programınızı detaylı bir şekilde eklemeniz gereklidir.

Size önerim çalışmanızın orijinal metninde yöntem kısmını bu alt başlıklar doğrultusunda yazın. Sonra da içeriğini doldurun. İçeriğin yazarken size kolaylık sağlayacak kendi süzgecimden geçirdiğim bazı ipuçlarını sizinle paylaşacağım.

Yöntem kısmına amacınızı yazmayın. Amaç girişin sonunda birleşik veya ayrı bir alt başlık olarak verilir. Elbette ki derginin yazım kuralları çerçevesinde bunu düzenleyeceksiniz. Hatta bazı dergilerin amacı yöntem içerisinde istediğini de görebilirsiniz. Bu istisna ama yok değil. Bu dergiler öğrencilerimin kafasını da karıştırıyor. Amaç girişin bir parçasıdır, yöntemin değil. İsmi üzerinde araştırma yöntemi. Tartışmaya gerek var mı emin olamadım…

Yöntem derginin kurallarına göre alt başlıklar halinde olabileceği gibi düz bir paragraf halinde de olabilir. Siz her zaman orijinal metninizi alt başlıklar halinde yazın. Bunu deneyimlerime dayanarak söylüyorum. Başlıklar olmadan öğrencilerim yöntemin olmazsa olmazlarını atlayabiliyor. Bu değerlendirdiğim makalelerde de çok karşılaştığım bir durum. Göndereceğiniz dergi alt başlık istemiyorsa yeni bir kopyada alt başlıkları kaldırın. Ama elinizde alt başlıklı orijinal metni tutun.

Bana göre bir araştırmanın en teknik kısmı yöntemdir. Yani yöntem de 2+2 dörttür. Ama diğer bölümler özellikle de giriş ve tartışma tamamen sizin probleme nereden baktığınıza bağlıdır. Böylece aynı problemi on kişide farklı tanımlayabilir.

Şimdi kısa kısa yöntemin alt başlıklarını örneklerle anlatmak istiyorum.

Araştırmanın türü: Yaptığınız araştırmanın türünü burada tek bir cümle ile verebilirsiniz. “Bu araştırma tanımlayıcı türdedir” ,“Bu araştırmanın türü öntest-sontest yarı deneme modelidir”, “Bu araştırma vaka-kontrol araştırmasıdır “ gibi.

Araştırmanın türünü gereksiz kelimelerle uzatmaya gerek yok. Yöntem ne ise o. Bir kez daha ifade etmek istiyorum araştırma türünü amaçla birleştirip yazmayın lütfen.

İncelediğim doçentlik dosyalarından birinde adayın çok sayıda araştırmasının yönteminde Bir “Bu araştırma tanımlayıcı, analitik ve kesitsel olarak yapılmıştır” yazıyordu. Arkadaşlar bir araştırma “tanımlayıcı, analitik ve kesitsel“olarak yapılamaz. Çünkü analitik araştırma demek zaten çatı bir türdür. Yani kesitsel, kohort ve vaka kontrol çalışmalarına hep birlikte analitik araştırma diyoruz. Analitik diye makalelere bir araştırma türü yazmayın lütfen.

Birden fazla yöntem elbette bir arada kullanılabilir. Bizim hemşirelik araştırmalarındaki sorunumuz karma yöntem çalışan araştırmacı oldukça az. Aslında kişi tek bir yöntemle çalışmış oluyor ama yazarken yöntemler konusunda bonkör davranıyor. Bir dergiden bana hakem olarak değerlendirmem için gelen makalede çoklu yöntemi için düzeltme istemiştim. Yazar düzeltmeye açıklama yazmıştı. “Tüm araştırmalar aynı zamanda tanımlayıcıdır. Bu nedenle tüm araştırma türlerinin yanına eklenmesi gerekir diye düşünüyoruz”. Arkadaşlar yok böyle bir şey. Çalışmanız ya karma yöntemdir ya da tek. Bir istisna ise çalışmanız iki aşamalıdır. Önce bir aşamayı tamamlar sonra ikinci aşamaya geçersiniz. Bunun için benim doktora tezimi okumanızı önerebilirim. İlk aşama tanımlayıcı ikinci aşama ise yarı deneyseldi. Gülbu Tortumluoğlu olarak Ulusal tez merkezinden ulaşabilirsiniz. 2003 yılına ait.

Araştırma yeri ve zamanı: Araştırmanın yeri ve zamanı bir araştırmanın olmazsa olmazlarındandır. Araştırmanın yeri çalışmanın yapıldığı ülke, bölge, kent, kırsal, kurum vb. ne ise odur. Örneğin: “Bu araştırma Çanakkale il merkezinde yapıldı”, “Bu çalışma Çanakkale ili Biga ilçe merkezinde yapıldı”, “Bu çalışma Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesinde yapıldı” gibi.

Araştırmanın zamanı ise çalışmanın başladığı tarih ile sonlandırıldığı tarih aralığını gösterir. Başladığı tarih etik kurul izni alındıktan sonraki bir tarih olmalıdır. Etik kurul izni alınmadan bir araştırmaya başlanması uygun değildir. Bitiş tarihi ise rapor yazımının tamamlandığı tarihtir. Tezlerde bitiş tarihi tezin tamamlanıp enstitüye verildiği tarih olarak belirlenir. Bununla ilgili de kafalar karışık. Örneğin; araştırmacı 2009 ‘da bir araştırma yapıyor. Ancak 2014’de yayınlatıyor. Dergi düzeltme olarak yazardan yayınları güncellenmesini ve en az yarısının son beş yılın yayını olmasını istiyor. Yayın neredeyse yenileniyor. Burada bitiş tarihi hangisi olmalı sorusu tekrar gündeme geliyor. Böyle durumlarda ise önemli olan tek tarih verinin toplandığı tarihtir. Çünkü aslında her şey ona göre şekillenmektedir.

Burada önemli bir nokta yazarlar genellikle veri toplama tarihini araştırmanın zamanı yerine yazıyorlar. Bir bakıyorsun araştırma zamanına bir hafta yazmış. Belli ki bu veri toplama zamanı. Veri toplama zamanı veri toplama kısmına yazılmalı, araştırmanın yeri ve zamanı kısmına değil. Yani bir araştırmada iki tarih olmalı. Biri araştırma zamanı bu daha geniş olan ve kapsayan. Diğeri veri toplama zamanı.

Evren ve örneklem seçimi: Arkadaşlar üzerinde çalışmayı planladığımız grup sizin evreninizdir. Örneğin. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi hemşirelik bölümü öğrencilerinde bir çalışma yapmak istiyorsanız 600 hemşirelik öğrencisi sizin evreninizdir. Eğer Çanakkale il merkezindeki 15-49 yaş grubunda bir çalışma yapacaksanız bu yaş grubunda olan ve Çanakkale il merkezindeki tüm kadınlar sizin evreninizi oluşturur. Eğer Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi öğrencilerinde bir çalışma planlıyorsanız bu üniversitede öğrenim gören 48.309 öğrenci sizin evreninizdir. Evreninizi doğru belirlemeniz önemlidir. Bunu konu seçiminde anlatmıştım. Çalışmanın türüne göre evreninizin sayısı önem kazanacaktır.

Nitel bir araştırmayı 3-5 kişiyle bile derinlemesine görüşmeler yaparak tamamlayabilirsiniz. Ancak nicel araştırmalarda araştırmanızın türüne göre minimum kaç kişiyle çalışacağınız konusunda profesyonel destek almanızı öneriyorum. Yani evrenden kafamıza göre bir sayı alıp üzerinde çalışamıyoruz. Sokak röportajları gibi 100 kişiye sorduk demekle olmuyor.

Eğer evrenin tamamını çalışmaya dâhil edecekseniz bu en kolayı. Evren ve örneklem seçimine şu cümleyi eklemeniz yeterli olacaktır. “Bu araştırmada evrenden örneklem seçimine gidilmedi ve tüm evren çalışmaya dâhil edildi.” Ancak örneklem yöntemini kullanacaksanız iş değişir. O zaman karar vermelisiniz olasılık mı yoksa olasılıksız örneklem yöntemlerinden birini mi kullanacaksınız. Yönteminizde bunu da vurgulamanız iyi olacaktır. “Bu araştırmada olasılıklı örneklem yöntemlerinden olan küme örnekleme yöntemi kullanıldı” gibi. Bazen birden fazla örneklem yöntemini bir arada kullanılabilirsiniz. O zaman kullandığınız örneklem yöntemlerini ve hangi aşamada hangi yöntemi kullandığını yazmanız iyi olur.

Bunu bir de örnekle açıklayayım. Türkiye’deki hemşirelik öğrencilerini kapsayan geniş bir araştırma planlıyorsunuz. Ancak ekonomik, zaman ve insan gücü gibi çeşitli sınırlılıklar nedeniyle evrenin tamamına ulaşmanız mümkün değil. Ancak sonucunuzu evrene de genellemek istiyorsunuz. O zaman olasılıklı örneklem yöntemlerini kullanmanız gerekli. Nasıl bir yol izleyebilirsiniz. Birçok yolu deneyebilirseniz. Türkiye’deki hemşirelik bölümlerinin her birini bir küme olarak belirleyebilirsiniz (küme örnekleme yöntemi). Sizin için okulların akredite olması önemli bir değişken ise bölümleri akredite olmuş ve olmamışlar olarak iki tabakaya ayırabilirsiniz (tabakalı örnekleme yöntemi). Bu tabakalardan oranlı veya oransız basit rastgele yöntemiyle çalışacağınız bölümleri seçebilirsiniz (Basit rastgele yöntemi). Bakın burada olasılıklı örneklem yöntemlerinden üçünü bir arada kullandım. Belirlediğim örneklem sayısını bu tabakalar içinden belirleyerek çalışabilirim. Burada olasılıklı örneklem yöntemini kullanarak Türkiye’deki tüm hemşirelik bölümlerine ve bu bölümlerde öğrenim gören hemşirelik öğrencilerine şans verdim. Bu da benim elde ettiğim sonucu tüm Türkiye’deki tüm hemşirelik öğrencilerine genelleyebileceğimi gösterir. Hatta başlıkta Türkiye ifadesini de kullanabilirim. Ancak siz kendi üniversiteniz ya da birkaç arkadaşınızın üniversitesinde taraflı ve kolay evren diye yaptığınız çalışmanın sonuçlarını Türkiye’ye genelleyemezsiniz. Siz eğer üç kurumda çalıştıysanız olasılıklı örneklem yöntemini kullanmış olsanız bile sonuçlarınızı sadece bu üç bölüme genelleyebilirsiniz.

Başka bir bölümde evrenden örneklem seçme yöntemlerini de yazmayı planlıyorum. Konuyu dağıtmamak adına burada daha fazla derinleşmeyeceğim.

Veri toplama: Veri toplama kısmını üç başlık altında ele alabiliriz.

1. Veri toplama zamanı

2. Veri toplama yöntemi

3. Veri toplama aracı

Veri toplama zamanı: Veriyi topladığımız zaman veya zaman aralığıdır. Verilerinizi topladığınız gün sayısı bir gün de olabilir bir ayda bir yılda hatta yıllarca da olabilir. Örneğin hemşirelik bölümüne tek günde anketlerinizi doldurttunuz. O zaman veri toplama zamanınız 19.06.2023’tür. Ancak verinizi her pazartesi günü olmak üzere altı ayda topladıysanız veri toplama zamanınız 01.01.2023-01.07.2023’tür. Burada pazartesi ayrıntısını da yönteme eklemenizi öneririm. Birden fazla farklı zamanda veri toplayacaksanız bunu da detaylı belirtmelisiniz. Bu araştırmanın verileri 01.01.203-07.01.2023 ile 01.07.2023-07.07.2023 tarihleri arasında iki kez toplandı gibi. Bu bazen çok daha fazla tarih de içerebilir. Kısaca veriyi hangi tarihte, hangi tarih aralıklarında topladıysanız dürüst bir şekilde bunu açıklayabilirsiniz.

Veri toplama aracı: Verilerinizi bir ölçekle, kendinizin oluşturduğu bir soru formuyla, literatür doğrultusunda oluşturduğunuz bir form veya rehberle, yapılandırılmış, yapılandırılmamış ya da yarı yapılandırılmış bir görüşme formuyla, gözlem formlarıyla, kontrol listeleriyle, tansiyon aletleriyle, baskülle, enjektörle, ses kayıt cihazıyla, kamerayla ve benzeri birçok veri toplama aracıyla toplayabilirsiniz. Buradaki önemli nokta çalıştığınız konu hakkında size veriyi sağlayacak araç nedir? Bunun cevabını vermeniz.

Veri toplama yöntemi/yolu: Veri toplama yolunuz yüz yüze, çevrimiçi, faks, mektup ve telefon gibi yöntemler olabilir. Bunların detaylarına da ihtiyaç var. Sadece çevrimiçi demek yetmez günümüzde. Mail, WhatsApp, facebook ya da nasıl bir çevrimiçi yol kullanıldı. Buralara Google form linki mi gönderildi? Yoksa anket formlarınızı Word olarak mı gönderdiniz? Yoksa başka bir program mı kullandınız? Kısaca katılımcılara hangi yolla ulaştınız bunun cevabını da burada vermelisiniz.

Örneğin Google form yoluyla oluşturduğunuz link üzerinden çevrimiçi toplayacaksanız bu linki hangi yolla katılımcılara ulaştırdığınızı yazmanız gerekir. Öğrencimin tezinde Türkiye’deki 65 yaş ve üzeri akademisyenlerle çalıştık. Google form linkimizi enstitü aracılığıyla diğer üniversitelere gönderdik. Bu da bir yoldu. Bazen Google form linkini, WhatsApp dernek grupları ile ya da mesleki örgütlerin sosyal medyadaki gruplarıyla da paylaşılarak da veri toplanabiliyor. Bunları da yöntemde açıklamanız gerekiyor.

Etik: Yöntemde etik oldukça önemli ve olmazsa olmazdır. Etiği üç başlık altında ele alıyoruz.

1. Kurul

2. Kurum

3. Kişi

Yani buna 3 K formülü de diyebiliriz. Üçü de olmak zorunda eğer insanlarla çalışıyorsanız.

Kurul: Etik kurul izni üniversitelerin etik kurullarıdır. Bu kurulların her birinin web sayfası mevcut. Hatta hepsine çevrimiçi başvuru da yapılabiliyor. Çalışmanızın etik olmayan bir yönü varsa bu kurul bunu sizden düzeltmenizi istiyor. Çalışmanız klinik ve deneysel bir araştırma ise klinik etik kurullardan izin almanız doğru olacaktır. Çünkü klinik çalışmaların özellikle de klinik müdahale gerektiren çalışmaların izin süreci çok daha detaylı bir şekilde ele alınması gerekiyor. Hemşirelikte bu tarz çalışmalar çok yapılmıyor gözlemlediğim kadarıyla.

Etik kurul izni olmayan çalışmalar dergiler tarafından değerlendirmeye dahi alınmıyor. Özellikle son on yıldır bu konu çok daha hassas bir konu haline geldi. Önceleri birçok üniversitenin etik kuruları bile yoktu. Dolayısıyla deneysel olmayan çalışmalar için etik kurul izni almadan kolaylıkla çalışma yapılabiliyordu. Artık tüm çalışmalar için (derlemeler hariç) etik kurul iznini almanız gerekiyor.

Kurum: Kurum izni ise çalışmayı yapacağınız kurumdan alacağınız izindir. Örneğin hemşirelik bölümünde bir çalışma yapacaksanız, bölüm başkanlığı aracılığı ile Fakülte Dekanlığından izin almanız gerekiyor. Eğer göçmenlerle çalışacaksanız iliniz göz idaresi yoluyla göç dairesi başkanlığından izin almanız gerekiyor. İlkokulda bir çalışma yapacaksanız Milli Eğitimden, devlet hastanesinde bir çalışma yapacaksanız İl Sağlık Müdürlüğünden kurum izni almanız gerekiyor. Etik kurullar kurum izni almak koşuluyla çalışmalara yapılmasına izin veriyorlar. Bazı hastaneler kendi etik kurullarında çalışmanızı yeniden değerlendirmek isteyebiliyor. Bazı hastaneler ise sadece etik kurul başkanının üst yazısını yeterli görmüyor ve tüm üyelerin ıslak imzası olan etik kurul onayını istiyor.

Kişi: Kişilerin çalışmaya katılımların gönüllü olması ve hiçbir zarar görmemeleri oldukça önemlidir. Bu nedenle çalışmayan katılacaklara gönüllü bilgilendirme formlarının imzalatılması, sözlü veya yazılı onamlarının alınması önemlidir.

Çalışmanızı eğer çevrimiçi yapacaksanız gönüllü bilgilendirme formunu anket formunuzun başına yerleştirip katılımcının bu formu okumasını ve onaylamasını sağlamanız önemlidir. Maalesef çevrimiçi anketlerde bu tür bilgilendirme olmuyor genellikle. Şunu da düşünebilirsiniz istemiyorsa doldurmaz. Ancak etik olan öncelikle konuya yönelik bilgi vermenizdir.

Araştırma etiğini de ayrı bir bölümde anlatmayı planlıyorum. Özellikle doçent adayları için yararlı olacağını umuyorum.

Araştırmanın sınırlılıkları: Araştırmanızın ekonomik, insan gücü, zaman sınırlılıkları nedeniyle daha yüksek kanıtlar sunabilecekken bunu gerçekleştirememesidir. Evreni sınırlamak, zamanı sınırlamak, veri toplama yoluyla ilgili sınırlılıklar, çalışmanın hedeflenen tüm boyutlarını çalışamamak gibi çok sayıda sınırlılığa sahip olabilirsiniz. Hatta konunun çok özgün olması tartışmada direk kaynaklara ulaşmamakta sınırlılığınız olabilir. Örneğin pandemi sürecinde planlanmış araştırmaların en önemli sınırlılığı pandemi sürecine denk gelmiş olmasıydı. Bazı dergiler bunu yöntemde değil tartışmada görmek isteyebiliyor. Derginin kuralına göre uygun yere yerleştirebilirsiniz.

Verilerin genellenebilirliği: Verilerin genellenebilirliğini yukarıda açıkladım. Olasılıklı örneklem yöntemi kullanmadığınız çalışmaların sonuçlarını evrene genelleyemezsiniz.

Araştırma verilerinin istatistiksel değerlendirmesi: Araştırma verilerinin istatistiksel değerlendirmesi için önerim bir profesyonel ile çalışmanız. Doktora öğrencisiyken danışman hocam Prof. Dr. Behice Erci’nin verdiği kurslar sayesinde temel düzeyde öğrendiğim istatistiksel değerlendirme yöntemlerini özel çabamla geliştirip bu zamana kadar ki çalışmalarımın hatta bir önceki yıla kadarki öğrencilerimin çalışmaları da dahil hepsinin istatistiksel değerlendirmesini kendim yapmıştım. Artık profesyonel desteği önemsiyorum. Çalışmanın konusunu seçtikten sonra çalışacağınız profesyonellerle iletişime geçmenizde yarar var. Özellikle veri toplamaya başlamadan önce profesyonel destek alınacak kişilerle iletişime geçmenizi öneririm. Ancak hemşireliği bilen kişiler tarafından yapılırsa çok daha iyi olur. Çünkü bizim kendimize göre bir yöntemimiz var. Bu bizim alanı bilmeyenler tarafından anlaşılmıyor.

Bulguların yazılmasını anlatırken az da olsa istatistiksel yöntemlerden bahsetmeyi planlıyorum.

Ana hatlarıyla yöntem şimdilik bu kadar. Yukarı dada söylediğim gibi ilerleyen süreçte burada derinleşmediğim bölümler hakkında da yazacağım. Burayı ders anlatır gibi kaynaksız yazıyorum. Aklıma gelen ayrıntılar olursa eklemeler yapabilirim. Umarım okuyanlara yararlı olur. Yazmaya devam edeceğim.